Op donderdag 12 december brachten veertien VWN-leden een bezoek aan het Naturalis Biodiversity Center in Leiden. Dik Binnendijk schreef een verslag van de excursie.

  1. Het Atelier

‘We verzamelen om 13.30 uur bij Het Atelier. Dit ligt op de begane grond naast de ingang aan de kant van het ziekenhuis, tegenover de ingang van zaal LiveScience.’ Deze zin uit de VWN-mail lijkt duidelijk. Maar waarom ik 13:00 uur in mijn hoofd had (en een paar andere VWN’ers ook): geen idee. Daarnaast verwacht ik bij de naam ‘Het Atelier’ toch iets anders dan een inpandig vergaderaquarium. Bovendien stond nergens bij de ruimte de naam ‘Het Atelier’; dus het was even vragen en zoeken.

  1. Nieuwbouw museum

We werden verwelkomd door Erik (zijn achternaam noemde hij niet). Hij is bioloog, heeft onder meer onderzoek gedaan in het poolgebied en is sinds maart 2019 verbonden aan de communicatie-afdeling van Naturalis. Volgens Erik moet je het museum zien als het verlengstuk van de onderzoeksinstelling Naturalis Biodiversity Center (NBC). De opening van het vernieuwde complex was op 31 augustus dit jaar. Er waren een aantal redenen voor de verbouw en nieuwbouw van Naturalis. Het oorspronkelijke gebouw was ontworpen voor maximaal 150.000 bezoekers per jaar. In 2016 was het aantal bezoekers gegroeid tot ruim 400.000 bezoekers. Die grote hoeveelheid mensen kon niet goed verwerkt worden. Daarnaast moest er ruimte komen voor Trix, de Tyrannosaurus rex (12 meter lang, 5 meter hoog, 1700 kg zwaar) en andere dino’s. Verder was het idee om de natuurhistorische collectie die verspreid was over verschillende locaties in ons land, volledig onder te brengen in het Naturalispand. Ook wilde men de onderzoekers, die eveneens verspreid zaten over ons land, samenbrengen op één plek. Dat is allemaal gelukt. Het oude museum met de Collectietoren is verbouwd tot opslagruimte en kantoren. Het laboratorium en het huidige publieksmuseum zijn nieuwbouw. Het oppervlak van het NBC is bijna verdubbeld tot zo’n 39.000 m2. Naturalis heeft nu 820 medewerkers, waaronder 10 hoogleraren en meer dan 200 onderzoekers.

  1. Collectie

De huidige natuurhistorische collectie is een van de grootste ter wereld met zo’n 42 miljoen objecten. In de huidige collectie zijn onder meer 400.000 stenen en mineralen, 5 miljoen planten, 17,5 miljoen insecten (waaronder 3 miljoen Apollovlinders), 350.000 vogels, 8 miljoen weekdieren en 75.000 zoogdieren. De basis voor de collectie is gelegd in 1820 door koning Willem I.

  1. Onderzoek en pinguïns

Volgens Erik kun je het NBC-onderzoek zien als een soort tijdmachine met onderzoek naar het verleden, heden en voorspellingen doen voor de toekomst. Hij probeert dit duidelijk te maken aan de hand van twee kolonies Adéliepinguïns bij Antarctica. Op de westkust van het schiereiland Graham Land is de kolonie flink kleiner geworden wellicht door de opwarming van het oceaanwater. Warmer water betekent minder krill, het belangrijkste voedsel van deze pinguïns. Bij de noordoostpunt van Graham Land ligt het eiland Paulet. Daar groeit de kolonie pinguïns zelfs. Hier is voldoende krill doordat het water koel blijft door de wind- en zeewaterstromen.

Met behulp van DNA-onderzoek kun je bepalen wat het dieet was van een pinguïn. Zo kun je de verschillen zien tussen de krimpende en de goed gedijende kolonie. Als in de NBC-collectie tussen 1820 en nu voldoende pinguïns zijn verzameld, zou je uit het oude collectiemateriaal DNA kunnen halen en via onderzoek kunnen zien wat het dieet was van 30, 50 of 100 jaar geleden. Dat zou je kunnen vergelijken met het dieet van nu. Je zou met DNA-onderzoek ook geografische verschillen kunnen ontdekken tussen verschillende populaties.

  1. Laboratorium: imaging door 3D CT-scanner

Na het inleidende verhaal bracht Steven van der Mije (hoofd afdeling Collectie) ons naar het laboratorium. Daar vertelde Arjan Speksnijder (hoofd Laboratorium) eerst over de 3D CT-scanner: de Zeiss Xradia 520 Versa, een High-Resolution 3D X-ray Tomography Microscope System. Met dit apparaat kun je 3D-beelden maken – gekleurde 3D-Röntgenbeelden – van objecten van 1 mm tot maximaal 30 cm. In Leiden kijken ze vooral naar biologische objecten, maar er kunnen ook beelden van stenen of mineralen worden gemaakt. En er is zelfs ooit gekeken naar een breuk in composietmateriaal van een vliegtuig.

Op een beeldscherm liet Speksnijder een 3D-beeld zien van een muggenachterlijf met de genitaliën. Het mooie van deze techniek is dat je allerlei objecten kunt bekijken, zonder dat je iets kapot hoeft te maken. Zo kun je vergelijkend onderzoek doen naar de dikte van de wanden van slakkenhuizen; bekend is dat deze steeds dunner worden door vervuiling. Ook kun je bijvoorbeeld 3D-beelden maken van in lava of steen opgesloten objecten.

Naast het NBC heeft in ons land alleen Shell zo’n Zeiss Xradia 520 Versa 3D CT-scanner voor onderzoek naar allerlei geologische aspecten.

  1. Laboratorium: DNA-onderzoek

Het DNA-onderzoek bij het NBC heeft als belangrijk speerpunt genetische monitoring in water, bodem en lucht. Volgens Speksnijder moet je in dit onderzoek DNA zien als een soort barcode, waarmee je de aanwezigheid van soorten planten, dieren of micro-organismen kunt bepalen in water, bodem of lucht. Voorbeelden.

– Je kunt met DNA-onderzoek in een druppel slootwater bepalen wat voor soorten planten en dieren in die sloot voorkomen. Je krijgt alle mogelijke barcodes door elkaar heen, maar met behulp van DNA-chips kun je die steeds sneller uit elkaar rafelen. Via dit DNA-onderzoek kun je ook nieuwe soorten ontdekken. Deze methode is milieuvriendelijker dan de ouderwetse methode: met een schepnet alle vissen of waterdieren uit de sloot scheppen. Een tijdrovend karwei, waarbij je het milieu flink verstoort.

– Als een vogel zich te pletter vliegt tegen een vliegtuig, kun je aan de hand van het DNA zien wat voor soort vogel het was en waar het beest vandaan kwam bijv. via de maaginhoud.

– Luchtonderzoek. Aan de hand van luchtsamples kun je via DNA-onderzoek hooikoorts voorspellen door het aantal allergenen te meten in de lucht.

  1. De collectie: opgezette dieren, potten alcohol en dozen

Na het laboratorium nam Steven van der Mije ons mee naar drie verdiepingen in de collectietoren. We begonnen bij de afdeling met grote opgezette dieren, zoals verschillende runderen, een giraffe, kameel, nijlpaard, zeehonden, veel skeletten van andere dieren, kaken van walvisachtigen en twee neushoorns. Die neushoorns mochten we niet fotograferen ondanks dat de echte hoorns op een veilige plek buiten Naturalis zijn ondergebracht. “Je zou mensen op een idee kunnen brengen!” Opgezette vogels werden op hun rug bewaard.  Er was ook een olifant. De kop met slurf lag op de grond. Zo kon je goed zien dat de olifantshuid over een houten skelet was getrokken. Veel opgezette dieren stonden in het museum. Van der Mije vertelde verhalen over hoe bepaalde dieren in Leiden kwamen en over het prepareren van dieren. Ik liep vooral rond om foto’s te maken.

We bezochten ook een ‘natte’ afdeling waar organen, planten en dieren in potten alcohol of formaline werden bewaard. Maar het grootste deel van de collectie bestaat uit eindeloze rijen open kasten/stellages met grote, gesloten ‘kartonnen’ dozen met inhoud. We zijn op een verdieping geweest waar planten en houtsoorten werden bewaard. Het programma liep uit en we moesten snel terug naar het Atelier voor het slotverhaal.

  1. Publiekcommunicatie

Corine van Impelen (hoofd afdeling Communicatie) vertelde ons met behulp van beeldmateriaal, waarom de verbouwing en uitbreiding van Naturalis noodzakelijk was (zie hoofdstuk ‘Nieuwbouw museum’). Ze gaf aan hoe de communicatie naar het grote publiek is aangepakt, want het museum ging een flinke tijd dicht. Hoe houd je het publiek warm. Ze vertoonde een filmpje waarin je versneld de bouw van het nieuwe museum kon zien. Het filmpje staat ook op de Naturalis-website. Bij de huidige opzet van het museum is gekozen voor emotie en niet voor diepgang. “Als je geraakt wordt, ga je vanzelf op zoek naar die diepgang.” Het museum is nu opgebouwd uit zalen met elk een eigen thema: Leven (opgezette dieren), De aarde, Dinotijd, De vroege mens, IJstijd, De Verleiding en de Dood.

Aan het eind van haar verhaal kregen we een voor ons VWN’ers overbodige en veel te lange compilatie met hoog TROS-gehalte te zien van de Naturalis-openingsceremonie van 31 augustus jl. We zagen door elkaar gesneden beelden van optredens van muzikanten, veel met kleden of veren wuivende mensen op de grote trap in de entreehal en hoorden oneliners van Naturalis-sprekers, waaronder de directeur, onderzoekers zoals Freek Vonk en natuurlijk ook de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Ingrid van Engelshoven. Nou, dat horen viel zwaar tegen: het lukte Van Impelen niet om het geluid voldoende op te peppen.

  1. Museum

Om 16:10 uur was de officiële VWN-excursie voorbij; gepland was 15:30 uur. Toen moesten er nog kaartjes geregeld worden, zodat wij individueel het museum konden gaan bezoeken. Ik was in zaal 3 – de dinozaal en nam net een foto van Trix – toen er om 16:50 uur werd omgeroepen: “Over vijf minuten gaat het museum sluiten. Maar de entreehal blijft nog tot half zes open.” Dus voor de volledige emotiebeleving van het museum moet ik nog een keer terug.

  1. LiveScience & Herman

Bij het weggaan sloeg ik nog een blik in de LiveScience ruimte. Museumbezoekers kunnen daar Naturalis-onderzoekers en collectiebeheerders ontmoeten en spreken. ‘Zo kun je zien en ervaren wat er bij hun werk komt kijken,’ lees ik op de website. Boven de ingang van Live Science staat de opgezette stier Herman, de eerste genetisch gemanipuleerde stier ter wereld. De eerste keer dat ik Naturalis bezocht heb ik Herman nog in leven gezien in zijn stal. Een jaar later was Herman dood en de stal leeg. Die stal bestaat nog steeds maar is nu omgetoverd tot het ‘Grand Café de Stal’. Op werkdagen kun je daar tot 18:00 uur nog terecht voor een drankje en een veredelde hamburger.