Vereniging voor Wetenschapsjournalistiek en -communicatie

Taiwan gebruikt de Austronesische taal en cultuur van haar inheemse bevolking om zich te onderscheiden van China. Maar nu beweren Chinese archeologen dat de inheemse Taiwanezen eigenlijk van het Chinese vasteland komen. Onderzoeksjournalist Marcel Hobma bezocht dankzij het Tripfonds en het Fonds BJP beide landen en bracht de wetenschappelijke controverse in kaart.

Door Marcel Hobma

In een grote museumzaal, zo’n 20 kilometer ten westen van de Zuid-Chinese kuststad Fuzhou, liggen zes skeletten. Ik lijk de enige levende ziel te zijn in de zaal, tot in een hoek een bewaker wakker wordt van zijn middagdutje. In het weekend staat het hier zwart van de mensen, legt hij uit. Dan komen ze met vele bussen uit steden als Shanghai om de skeletten, potscherven en stenen gereedschappen te bewonderen die in de regio zijn gevonden. Volgens een bord bij de ingang behoorden de restanten tot de voorouders van de Austronesiërs.

Papierknipkunst

Initieel was ik vooral geïnteresseerd in de levende, Austronesisch-sprekende mensen. In 2023 volgde ik lessen Chinees in Taiwan, en zag ik dat deze inheemse mensen in een merkwaardige positie zaten. Ze waren armer en vaker in slechte gezondheid dan de Chinese bevolking op het eiland, terwijl hun cultuur werd wel gepromoot als onderdeel van een unieke Taiwanese identiteit. Dankzij de Austronesische talen en de inheemse cultuur kan het land zich onderscheiden van China en banden aanhalen met andere eilandstaten.

Daarbij speelt wetenschap een belangrijke rol. Linguïstisch onderzoek laat zien dat de Austronesische taalfamilie in Taiwan is ontstaan, en dna-onderzoek zou aantonen dat een groot deel van de (overwegend Chinese) bevolking van Taiwan ook inheems bloed heeft. Wetenschap met een politieke functie, dat leek me interessant materiaal voor een verhaal. Ik wilde terug om de wetenschappers te spreken, en ook de bergen in te trekken om de inheemse mensen zelf een stem te geven.

Maar China werd een onvermijdelijke tussenstop. In reactie op het Taiwanese onderzoek waren Chinese wetenschappers bezig met het formuleren van een nieuwe theorie. Skeletten en andere vondsten nabij Fuzhou en op het eiland Pingtan zouden aantonen dat hier lang geleden al Austronesisch-sprekende mensen leefden. Volgens musea en staatsmedia zouden de vondsten bewijzen dat Taiwan en China al sinds de oudheid dezelfde taal en afkomst deelden. Handig, want dit ondersteunt de Chinese claim op de ‘afvallige’ provincie. Terwijl de eerste archeologische vondsten nog niet in academische tijdschriften zijn verschenen, wordt er op Pingtan al gebouwd aan een enorm ‘Austronesisch’ entertainment park.

Het is tekenend voor hoe belangrijk nationalisme is in China. In het museum bij Fuzhou kwam ik een juf tegen, die op zoek was naar een leuk museum voor haar leerlingen. Ze gaf me een lift naar de stad en nam me mee naar haar klas, waar kinderen traditionele kunstvormen leren zoals Chinese papierknipkunst. Trots liet een van haar leerlingen haar beste papierknipsel zien: een uitsnede van militairen, tanks en gevechtsvliegtuigen van het Volksbevrijdingsleger.

Geen waardevrije wetenschap

Het autoritaire systeem maakt het land fascinerend, maar ook lastig om over te schrijven. Want hoe werkt de wetenschap in China eigenlijk? Het archeologische onderzoek valt in lijn met de politieke doelen van China, maar zijn de archeologen écht overtuigd van hun conclusies, of maken ze enkel handig gebruik van het politieke klimaat door politiek wenselijke onderzoeksvoorstellen te schrijven? Dat laatste lijkt niet onwaarschijnlijk - het zijn vaak juist de hoogopgeleide Chinezen die zich kritisch uitlaten over de overheid wanneer ik ze spreek. Maar in tegenstelling tot de Taiwanese wetenschappers, was het niet mogelijk de Chinese onderzoekers te interviewen.

De vermenging van politiek en wetenschap zorgt ook voor uitdagingen. Schrijf je eerst over de politieke functie en context van de wetenschap, of over de betrouwbaarheid van de wetenschappelijke claims? In een eerste versie koos ik voor het laatste: Ik liet eerst zien dat de Chinese wetenschappers het fout hadden. De Austronesische taalfamilie is toch echt op Taiwan ontstaan, stelden internationaal gerenommeerde wetenschappers toen ik hun het Chinese bewijs voorlegde. Vervolgens legde ik het onderzoek uit als een resultaat van politieke beïnvloeding.

Maar wekt dit niet de suggestie van een tegenstelling tussen apolitieke, correcte wetenschap, en politiek gedreven, onjuiste wetenschap? De lezer zou daarmee het idee krijgen dat goede wetenschap altijd waardevrij is, en politiek enkel een verstorende werking kan hebben op het wetenschappelijke proces. Terwijl wetenschapsfilosofen als Helen Longino dit al decennialang in twijfel trekken.

Zo werd in Taiwan na de jaren 90 veel geïnvesteerd in onderzoek naar de grote variatie aan inheemse talen op het eiland. Dit heeft ongetwijfeld tot vele mooie inzichten geleid, en bijgedragen aan de (zover we weten correcte) theorie dat de Austronesische taalfamilie op Taiwan is ontstaan. Maar dit onderzoek had ook politieke voordelen, zoals hierboven beschreven.

Hoe wordt wetenschappelijke kennis gebruikt? Deze vraag bleek boven te drijven als de belangrijkste van het stuk. Of de Austronesische taalfamilie nou 8000 jaar geleden op het Chinese vasteland, of 6000 jaar geleden op Taiwan is ontstaan: beide theorieën zouden evenmin een claim op de inheemse cultuur, talen en grond van Taiwan rechtvaardigen. Maar wanneer de juf en haar leerlingen samen het museum in Fuzhou gaan bezoeken, zal dit hoe dan ook de boodschap zijn die ze daar tegenkomen.

Wil je ook een bijzonder project doen en maak je reis- of overnachtingskosten? Met het VWN Tripfonds krijg je tot €850,- per aanvraag vergoed.